ΙΣΤΟΡΙΕΣ ΓΙΑ ΦΙΛΟΥΣ

Η ιστορία που ακολουθεί, ανήκει στην ενότητα "ΙΣΤΟΡΙΕΣ ΓΙΑ ΦΙΛΟΥΣ". Όπως σας είχα ξαναπεί, σκέφτομαι να μαζέψω μερικές τέτοιες ιστορίες και να τις βάλω σε ένα βιβλιαράκι. Θα απευθύνονται σε φίλους, εξ ου και ο τίτλος. Από την αρχαιότητα, το Βυζάντιο, τη Βενετία και τους Άραβες, παλιές ιστορίες μέσα από το δικό μου μάτι. Η αφορμή για την παρακάτω ιστορία, ήταν το όμορφο βιβλίο της MARILYN YALOM "Η γέννηση της βασίλισσας του σκακιού" από τις εκδόσεις ΑΓΡΑ. Πολλά στοιχεία πάρθηκαν από το Θεοφάνη τον Ομολογητή, Χρονογραφία και από άλλα βιβλία. Στις φωτογραφίες χρυσά νομίσματα των πρωταγωνιστών της ιστορίας, του Χαρούν αλ Ρασίντ, της Ειρήνης της Αθηναίας και του Νικηφόρου του Α'.

BELLO DE SCACHIS*

Μπορεί το σκάκι να προκαλέσει έναν πόλεμο;

Σίγουρα, άρχοντες και πληβείοι αφοσιώνονται σ’ αυτό το παλιό ινδικό παιχνίδι, αλλά ο πόλεμος, παραμένει πάντα στο πεδίο της ασπρόμαυρης σκακιέρας.

Βασιλιάδες, βασίλισσες, αξιωματικοί, άλογα, πύργοι και ταπεινοί στρατιώτες, λύνουν τις διαφορές τους, υπακούοντας σε αυστηρούς πανάρχαιους νόμους που καθορίζουν τις κινήσεις τους.  Ίσως τα πιόνια να μην μάθουν ποτέ ότι κάποιοι άλλοι τους καθοδηγούν, όπως ίσως και οι παίχτες του σκακιού έχουν πίσω τους άλλους σκοτεινούς παίχτες θεούς που κατευθύνουν τις κινήσεις τους.

Όπως και νάχουν τα πράγματα, κάποτε το σκάκι, προκάλεσε όντως έναν πραγματικό πόλεμο: Οι Βυζαντινοί, είχαν πάρει το ανατολίτικο αυτό παιχνίδι από τους Πέρσες (που το ονόμαζαν shah από το όνομα του βασιλιά). Αυτοί, το είχαν πάρει με τη σειρά τους από τους Ινδούς, που το ονόμαζαν στα σανσκριτικά chaturanga («τέσσερα τμήματα» από τα τέσσερα κομμάτια του ινδικού στρατού: τα άρματα, τους ελέφαντες, το ιππικό και το πεζικό).

Οι Βυζαντινοί το ονόμασαν «ζατρίκιον» κι επιδόθηκαν με ζήλο στη στρατηγική του ασπρόμαυρου πεδίου.** Τόσο πολύ, που όταν ο Νικηφόρος διαδέχτηκε (με το ζόρι) στο θρόνο της Βασιλεύουσας την αυτοκράτειρα Ειρήνη την Αθηναία (η Ειρήνη έμεινε στην ιστορία για την απόφασή της να αναστηλώσει τις εικόνες που είχαν κυνηγήσει οι εικονομάχοι προκάτοχοί της) χρησιμοποίησε σκακιστικούς όρους σε μια επιστολή που έστειλε στον Άραβα ομόλογό του. Χαλίφης στη Βαγδάτη, ήταν ο θρυλικός Χαρούν αλ Ρασίντ (ο δίκαιος), που αγαπούσε τόσο πολύ το σκάκι, που αν πιστέψουμε τις «Χίλιες και μια νύχτες», πλήρωσε δέκα χιλιάδες δηνάρια για ν’ αποχτήσει μια σκλάβα που τον νίκησε τρεις φορές στο παιχνίδι.

Το 802 μ.Χ. λοιπόν, ο αυτοκράτορας Νικηφόρος, έκρινε ότι η Ειρήνη, μπορεί να ήταν καλή στα θεολογικά ζητήματα, αλλά στο σκάκι δεν τα κατάφερνε και τόσο καλά. Αν και είχε προσπαθήσει να προβάλει αντίσταση στο φανατισμένο στρατό του Χαρούν, τελικά έχασε. Η ίδια η Ειρήνη δεν ηγήθηκε του στρατού της. Ίσως γιατί δεν είχε εμφανιστεί ακόμα ο ρόλος της…βασίλισσας στο σκάκι. Τον κρατούσε ζηλότυπα ο μέγας βεζύρης, ο συμβουλάτορας του βασιλιά***. Βέβαια μ’ έναν στρατηγό που ονομάζονταν «Λαχανόδρακος» και μ’ έναν άλλο τον Τατάτζη» που …αυτομόλησε μαζί με το στρατό του στους Άραβες, δεν μπορούσε να περιμένει και πολλά…

Η επιστολή του Νικηφόρου που προκάλεσε έναν πραγματικό πόλεμο, κατέκρινε τους σκακιστικούς χειρισμούς της θεούσας βασίλισσας:

«…Η αυτοκράτειρα την οποία διαδέχτηκα, έκρινε ότι βρίσκεστε στη θέση του πύργου και ότι η ίδια βρίσκεται στη θέση του πιονιού και σας απέδωσε φόρο υποτέλειας, τον οποίο εσείς θα έπρεπε να είχατε καταβάλει σ’ αυτήν. Αυτό όμως συνέβη εξαιτίας της αδυναμίας και της απερισκεψίας μιάς γυναίκας…»

Έπαιζε όμως η Ειρήνη σκάκι; Η Marilyn Yalom γράφει ότι «η αυτοκράτειρα Ειρήνη μιλούσε τη σκακιστική γλώσσα κι αυτό δεν ήταν ασυνήθιστο…». Κανένα ιστορικό στοιχείο δεν μιλάει για τις επιδόσεις της Ειρήνης στο συγκεκριμένο παιχνίδι. Από τις κινήσεις της όμως, μπορούμε να συμπεράνουμε ότι κατείχε άριστα τη στρατηγική του ασπρόμαυρου πεδίου. Ξέροντας ότι ο λαός της αυτοκρατορίας ήταν χριστιανικά παγανιστικός κι ότι παρά τις προσπάθειες των φωτισμένων εικονοκλαστών παρέμενε βαθύτατα εικονολάτρης και πτωματολάγνος, σκηνοθέτησε σκακιστικά μια παρτίδα που ξεπερνούσε τη λογική του αντιπάλου!

Μπλόφαρε μια υποθετική εισβολή των Αράβων, και παίρνοντας μαζί της τον ανθό του εικονοκλαστικού στρατού, πέρασε στην Ασία εναντίον του υποθετικού κινδύνου.

Εκεί, αφόπλισε το ίδιο της το στράtευμα, κι έμπασε κρυφά στη Βασιλεύουσα, μια στρατιά μισθοφόρων. Έξοχη κίνηση. Ρουά ματ από την ίδια τη…βασίλισσα!

Στη συνέχεια, συνέχισε το παιχνίδι της εξουσίας, παίζοντας εναντίον του ίδιου της του παιδιού! Υπονόμευε συνεχώς το νεαρό αυτοκράτορα μέχρι που στο τέλος τον…τύφλωσε για να μην της είναι εμπόδιο!**** (Η πράξη της αυτή δεν επισκίασε τη λατρεία των ορθοδόξων χριστιανών προς το πρόσωπό της. Ακόμα σήμερα εορτάζεται με λαμπρότητα η «Κυριακή της Ορθοδοξίας» και μνημονεύεται ο ρόλος της αγίας αυτοκράτειρας!)

Ας ξαναγυρίσουμε όμως στο μακρινό 802. Ο Χαρούν αλ Ρασίντ, κατάλαβε τους σκακιστικούς υπαινιγμούς του Νικηφόρου, ο οποίος αποδείχτηκε αντιστρόφως ανάλογος του ονόματός του. (Μην ξεχνάμε ότι τελείωσε την καριέρα του, ως… σερβίτσιο στο τραπέζι του Κρούμου!)

 Ο Χαρούν δεν απάντησε με σκακιστικούς όρους αλλά με ένα λακωνικό «την απάντησή μου δεν θα την ακούσεις, αλλά θα τη δεις!».

Στη μάχη που ακολούθησε, ο Νικηφόρος έχασε και υποχρεώθηκε να πληρώνει το διπλάσιο ταπεινωτικό φόρο που απέδιδε η προκάτοχός του (30.000 χρυσά νομίσματα το χρόνο).

Ο πρώτος πόλεμος που προκλήθηκε για σκακιστική αφορμή, κερδήθηκε από έναν έμπειρο παίχτη.

Ίσως η ακριβοπληρωμένη σκλάβα να βοήθησε τον χαλίφη στις κινήσεις του, στο πραγματικό πεδίο της μάχης αυτή τη φορά.

Κι ακόμα πιο πάνω, πίσω από το Χαρούν και το Νικηφόρο, δυό άλλοι παίχτες, ο ένας πεπλοφόρος κι ο άλλος ολοκαίνουρια απεικονισμένος στις εκκλησιές του, ίσως να είχαν τελειώσει ακόμα μια παρτίδα!

--------------------------------------------------------------------

*Γύρω στα 1.000 μ.Χ. ένας μοναχός στη γερμανόφωνη Ελβετία, έγραψε ένα ποίημα με τον τίτλο Versus de scachis (στίχοι για το σκάκι). Με μια μικρή αλλαγή, έγινε ο τίτλος αυτού του αφηγήματος: Bello de scachis (πόλεμος για το σκάκι).

**Αν και την εποχή εκείνη η σκακιέρα ήταν μονόχρωμη, χωρισμένη με κάθετες και οριζόντιες γραμμές.

*** Η ειρωνεία είναι ότι η βασίλισσα έχασε τελικά από τον…μεγάλο βεζύρη της!

Ο Νικηφόρος που την διαδέχτηκε ήταν Λογοθέτης του γενικού. Αργότερα, μια άλλη βυζαντινή πριγκίπισσα η Θεοφανώ, που έφτασε στη δύση κουβαλώντας στις αποσκευές της κι ένα πολυτελές σκάκι, αποφάσισε πως έπρεπε να αντικατασταθεί ο μέγας βεζύρης με μια πραγματική βασίλισσα.

**** «…και απέκλεισαν αυτόν εν τη πορφύρα ένθα εγεννήθη και περί ώραν εννάτην εκτυφλούσιν αυτόν δεινώς και ανιάτως προς το αποθανείν αυτόν, γνώμη της μητρός και των συμβούλων αυτής…» Θεοφάνης ο Ομολογητής, Χρονογραφία, σελ. 732.